جغرافیای فرهنگ ایرانی

جغرافیای فرهنگ ایرانی
گذری‭ ‬در‭ ‬ادبیات‭ ‬کهن
سارا‭ ‬وزیر‭ ‬زاده

برخی‭ ‬از‭ ‬شهرها‭ ‬در‭ ‬فرهنگ‭ ‬ایرانی‭ ‬و‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬از‭ ‬شهرت‭ ‬ویژه ای‭ ‬برخوردار‭ ‬هستند‭: ‬‮«‬زیره‭ ‬به‭ ‬کرمان‭ ‬آورده‮»‬‭ ‬یا‭ ‬‮«‬انگار‭ ‬از‭ ‬سفر‭ ‬قندهار‭ ‬برگشته‮»‬‭. ‬در‭ ‬شعر‭ ‬شاعران‭ ‬قدیم‭ ‬فارسی‭ ‬نیز‭ ‬به‭ ‬شهرها‭ ‬و‭ ‬نمادهایشان‭ ‬اشاره‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬حدود‭ ‬العالم‭ ‬قدیمی ترین‭ ‬کتاب‭ ‬جغرافیا‭ ‬به‭ ‬زبان‭ ‬فارسی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬372‭ ‬قمری‭ (‬982‭ ‬میلادی‭) ‬به‭ ‬دست‭ ‬نویسنده ای‭ ‬ناشناس‭ ‬نگاشته‭ ‬شده است‭. ‬این‭ ‬کتاب‭ ‬اطلاعات‭ ‬ارزشمندی‭ ‬در‭ ‬باب‭ ‬جغرافیای‭ ‬تاریخی،‭ ‬اقوام‭ ‬و‭ ‬مذاهب‭ ‬مختلف،‭ ‬محصولات‭ ‬کشاورزی،‭ ‬و‭… ‬دارد‭. ‬در‭ ‬این‭ ‬سلسله‭ ‬مقالات‭ ‬برآنیم‭ ‬تا‭ ‬با‭ ‬تصور‭ ‬قدما‭ ‬در‭ ‬مورد‭ ‬برخی‭ ‬مناطق‭ ‬جغرافیایی‭ ‬آشنا‭ ‬شویم‭ ‬و‭ ‬ویژگی های‭ ‬طبیعی،‭ ‬زیستی‭ ‬و‭ ‬فرهنگی‭ ‬این‭ ‬مناطق‭ ‬را‭ ‬بر‭ ‬اساس‭ ‬این‭ ‬کهن ترین‭ ‬کتاب‭ ‬موجود‭ ‬در‭ ‬زبان‭ ‬فارسی‭ ‬مرور‭ ‬کنیم1‭. ‬شیوۀ‭ ‬کار‭ ‬بر‭ ‬این‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬ابتدا‭ ‬اطلاعات‭ ‬این‭ ‬کتاب‭ ‬در‭ ‬درون‭ ‬گیومه‭ (‬‮«»‬‭) ‬آمده‭ ‬و‭ ‬توضیحات‭ ‬تکمیلی‭ ‬و‭ ‬نمونه‭ ‬اشعار‭ ‬در‭ ‬ادامه‭ ‬ذکر‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬

به‭ ‬نظر‭ ‬می رسد‭ ‬نویسنده‭ ‬کتاب،‭ ‬خود‭ ‬به‭ ‬همه‭ ‬مناطق‭ ‬سفر‭ ‬نکرده‭ ‬و‭ ‬برخی‭ ‬از‭ ‬اطلاعات‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬منابع‭ ‬قدیمی تر‭ ‬مانند‭ ‬منابع‭ ‬یونانی‭ ‬گرفته‭ ‬باشد‭. ‬نویسنده،‭ ‬کتاب‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬توصیف‭ ‬شکل‭ ‬زمین‭ ‬آغاز‭ ‬می کند‭ ‬و‭ ‬می گوید‭: ‬‮«‬زمین‭ ‬مانند‭ ‬گوی‭ ‬گرد‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬آسمان‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬احاطه‭ ‬کرده‭ (‬قدما‭ ‬اعتقاد‭ ‬داشتند‭ ‬آسمان های‭ ‬هفتگانه‭ ‬مانند‭ ‬گوی های‭ ‬بلورینی‭ ‬هستند‭ ‬که‭ ‬زمین‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬برگرفته اند‭ ‬و‭ ‬عبور‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬لایه ها‭ ‬میسر‭ ‬نیست‭. ‬برای‭ ‬تصور‭ ‬بهتر‭ ‬شکل‭ ‬پیاز‭ ‬را‭ ‬مجسم‭ ‬کنید‭ ‬که‭ ‬لایه‭ ‬لایه‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬هیچ‭ ‬لایه ای‭ ‬به‭ ‬لایه‭ ‬قبل‭ ‬و‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬خود‭ ‬راه‭ ‬ندارد‭. ‬آنها‭ ‬معراج‭ ‬پیامبر‭ ‬اسلام‭ ‬را‭ ‬معجزه‭ ‬تلقی‭ ‬می کنند‭ ‬چرا‭ ‬که‭ ‬قادر‭ ‬بوده‭ ‬آسمان ها‭ ‬را‭ ‬بشکافد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬بالا‭ ‬برود‭.) ‬زمین‭ ‬به‭ ‬واسطه‭ ‬دو‭ ‬دایره‭ ‬به‭ ‬چهار‭ ‬قسمت‭ ‬تقسیم‭ ‬شده‭ ‬است‭: ‬اول‭ ‬دایرة‭ ‬الآفاق‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬شرق‭ ‬به‭ ‬قطب‭ ‬جنوب‭ ‬می رود‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬ادامه‭ ‬از‭ ‬غرب‭ ‬به‭ ‬شرق‭ ‬باز‭ ‬می گردد‭. ‬دوم‭ ‬خط‭ ‬استوا،‭ ‬دایره ای‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬مشرق‭ ‬و‭ ‬میانه‭ ‬زمین‭ ‬و‭ ‬دورترین‭ ‬نقاط‭ ‬هر‭ ‬دو‭ ‬قطب‭ ‬و‭ ‬مغرب‭ ‬می گذرد‭. ‬آبادانی‭ ‬زمین‭ ‬در‭ ‬یک‭ ‬چهارم‭ ‬شمالی‭ ‬زمین‭ ‬است‭.‬

انتهایی ترین‭ ‬ناحیه‭ ‬مشرق‭ ‬‮«‬چینستان‮»‬‭ ‬نام‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬غربی ترین‭ ‬ناحیه‭ ‬‮«‬سوس‭ ‬الاقصی‮»‬‭ (‬سوس‭: ‬شهری‭ ‬در‭ ‬بندر‭ ‬تونس‭).‬‮»‬

نویسنده‭ ‬کتاب‭ ‬در‭ ‬میان‭ ‬سی‭ ‬و‭ ‬شش‭ ‬دریایی‭ ‬که‭ ‬برمی شمارد‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬دریاها‭ ‬اشاره‭ ‬می کند‭:‬

ـ‭ ‬دریای‭ ‬اخضر‭ ‬در‭ ‬چین

ـ‭ ‬اقیانوس‭ ‬مغربی،‭ ‬از‭ ‬سوس‭ ‬تا‭ ‬سقلاب‭ (‬نام‭ ‬قوم‭ ‬اسلاو،‭ ‬یوگسلاوی‭ ‬سابق‭)‬

ـ‭ ‬دریای‭ ‬اعظم‭ (‬اقیانوس‭ ‬هند‭) ‬که‭ ‬از‭ ‬چین‭ ‬و‭ ‬شهرهای‭ ‬هندوستان‭ ‬و‭ ‬سند‭ ‬و‭ ‬حدود‭ ‬کرمان‭ ‬و‭ ‬پارس‭ ‬می گذرد‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬خوزستان‭ ‬و‭ ‬بصره‭ ‬به‭ ‬زنگستان‭ ‬و‭ ‬حبشیان‭ ‬می رسد‭. ‬این‭ ‬اقیانوس‭ ‬پنج‭ ‬خلیج‭ ‬دارد‭: ‬خلیج‭ ‬بربری‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬حبشه‭ ‬آغاز‭ ‬می شود‭ ‬و‭ ‬تا‭ ‬سودان‭ ‬ادامه‭ ‬دارد؛‭ ‬خلیج‭ ‬عربی‭ ‬در‭ ‬حدود‭ ‬مصر،‭ ‬خلیج‭ ‬عراق‭ ‬از‭ ‬میان‭ ‬سرزمین‭ ‬پارس‭ ‬به‭ ‬سوی‭ ‬مغرب‭ (‬مراکش‭) ‬و‭ ‬اشاره‭ ‬می کند‭ ‬که‭ ‬تمام‭ ‬مردم‭ ‬عرب‭ ‬در‭ ‬همین‭ ‬ناحیه‭ ‬زندگی‭ ‬می کنند؛‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬نهایت‭ ‬خلیج‭ ‬پارس‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬سرزمین‭ ‬پارس‭ ‬آغاز‭ ‬می شود‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬سند‭ ‬و‭ ‬دریای‭ ‬عمان‭ ‬و‭ ‬خلیج‭ ‬هند‭ ‬در‭ ‬سرزمین‭ ‬هند‭ ‬می رسد‭. ‬این‭ ‬دریا‭ (‬اقیانوس‭ ‬هند‭) ‬معدن‭ ‬همه‭ ‬گوهرهای‭ ‬دریایی‭ ‬است‭. ‬

ـ‭ ‬دریای‭ ‬خزر‭ ‬که‭ ‬شرق‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬بیابان‭ ‬خوارزم‭ ‬و‭ ‬غرب‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬شهرهای‭ ‬خزران‭ ‬و‭ ‬آذربایگان‭ (‬آذربایجان‭) ‬می رسد‭. ‬از‭ ‬جنوب‭ ‬به‭ ‬شهرهای‭ ‬گیلان‭ ‬و‭ ‬دیلمان‭ ‬و‭ ‬طبرستان‭ ‬و‭ ‬گرگان‭ ‬می پیوندد‭ ‬و‭ ‬اضافه‭ ‬می کند‭: ‬‮«‬از‭ ‬این‭ ‬دریا‭ ‬هیچ‭ ‬برنخیزد‭ ‬الا‭ ‬ماهی‭.‬‮»‬

از‭ ‬میان‭ ‬جزایر‭ ‬زمین‭ ‬به‭ ‬جزیره‭ ‬خارک‭ ‬اشاره‭ ‬می کند‭: ‬‮«‬خارک‭ ‬شهری‭ ‬بزرگ‭ ‬و‭ ‬خرم‭ ‬در‭ ‬جنوب‭ ‬بصره‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬نزدیک‭ ‬آن‭ ‬مروارید‭ ‬یابند‭ ‬درشت‭ ‬و‭ ‬قیمتی‭ ‬و‭ ‬جزیره‭ ‬قبرس‭ ‬که‭ ‬معدن‭ ‬نقره‭ ‬و‭ ‬مس‭ ‬و‭ ‬زاج‭ ‬سبز‭ ‬دارد‭.‬‮»‬

قسمت‭ ‬اعظم‭ ‬کتاب‭ ‬به‭ ‬معرفی‭ ‬نواحی‭ ‬اصلی‭ ‬می‭ ‬پردازد‭:‬

چین‭: ‬‮«‬ناحیه ای‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬مشرق‭ ‬به‭ ‬اقیانوس‭ ‬مشرقی،‭ ‬از‭ ‬جنوب‭ ‬به‭ ‬کوه‭ ‬سرندیب‭ ‬و‭ ‬دریای‭ ‬اعظم‭ (‬اقیانوس‭ ‬هند‭) ‬و‭ ‬از‭ ‬مغرب‭ ‬به‭ ‬هندوستان‭ ‬می رسد‭. ‬سرزمینی‭ ‬است‭ ‬بسیار‭ ‬نعمت،‭ ‬با‭ ‬آب های‭ ‬روان‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬معدن های‭ ‬زر‭ ‬بسیار‭ ‬است‭. ‬مهم ترین‭ ‬حیوانات‭ ‬این‭ ‬ناحیه‭ ‬فیل‭ ‬و‭ ‬گرگ‭ ‬هستند‭. ‬پادشاه‭ ‬چین‭ ‬را‭ ‬‮«‬فغفور‮»‬‭ ‬می نامند‭. ‬می گویند‭ ‬او‭ ‬یکی‭ ‬از‭ ‬فرزندان‭ ‬فریدون‭ ‬است‭. ‬مردم‭ ‬چین‭ ‬صنعتگران‭ ‬ماهری‭ ‬هستند‭ ‬و‭ ‬برای‭ ‬بازرگانی‭ ‬به‭ ‬تبت‭ ‬می روند‭. ‬بسیاری‭ ‬از‭ ‬آنان‭ ‬پیرو‭ ‬دین‭ ‬مانی‭ ‬هستند،‭ ‬اما‭ ‬پادشاه شان‭ ‬بت پرست‭ ‬است‭. ‬از‭ ‬این‭ ‬سرزمین‭ ‬حریر‭ ‬و‭ ‬پرند‭ ‬و‭ ‬دارچین‭ ‬و‭ ‬استخوان‭ ‬ـ‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬دسته های‭ ‬کارد‭ ‬درست‭ ‬می‭ ‬کنند‭ ‬ـ‭ ‬و‭ ‬صنایع‭ ‬دستی‭ ‬مختلف‭ ‬به‭ ‬سرزمین های‭ ‬دیگر‭ ‬می رود‭.‬‮»‬‭ ‬در‭ ‬ادب‭ ‬فارسی‭ ‬نیز‭ ‬صنعت گری‭ ‬و‭ ‬نگارگری‭ ‬چینیان‭ ‬بسیار‭ ‬آمده‭. ‬فردوسی‭ ‬در‭ ‬داستان‭ ‬زال‭ ‬و‭ ‬رودابه‭ ‬آنجا‭ ‬که‭ ‬سیندخت‭ ‬رودابه‭ ‬را‭ ‬برای‭ ‬اولین‭ ‬بار‭ ‬مهیّای‭ ‬دیدار‭ ‬زال‭ ‬می کند،‭ ‬می گوید‭:‬

بیاراست‭ ‬ایوان ها‭ ‬چون‭ ‬بهشت

              ‬گلاب‭ ‬و‭ ‬می‭ ‬و‭ ‬مشک‭ ‬و‭ ‬عنبر‭ ‬سرشت

یک‭ ‬ایوان‭ ‬همه‭ ‬تخت‭ ‬زرین‭ ‬نهاد

                ‬به‭ ‬آیین‭ ‬و‭ ‬آرایش‭ ‬چین‭ ‬نهاد

همه‭ ‬پیکرش‭ ‬گوهر‭ ‬آگنده‭ ‬بود

                  ‬میان‭ ‬گهر‭ ‬نقش ها‭ ‬کنده‭ ‬بود

مولانا‭ ‬هم‭ ‬در‭ ‬داستانی‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬‮«‬مسابقه‭ ‬چینیان‭ ‬و‭ ‬رومیان‮»‬‭ ‬در‭ ‬مثنوی‭ ‬به‭ ‬مهارت‭ ‬مردم‭ ‬چین‭ ‬در‭ ‬نگارگری‭ ‬اشاره‭ ‬کرده‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬حافظ‭ ‬می‭ ‬گوید‭: ‬

بت‭ ‬چینی‭ ‬عدوی‭ ‬دین‭ ‬و‭ ‬دل‌هاست

                    ‬خداوندا‭ ‬دل‭ ‬و‭ ‬دینم‭ ‬نگه دار

در‭ ‬جای‭ ‬جای‭ ‬ادب‭ ‬فارسی‭ ‬زیبایی‭ ‬معشوق‭ ‬با‭ ‬زیبایی‭ ‬بت‭ ‬چین‭ ‬مقایسه‭ ‬شده‭ ‬است‭:‬

در‭ ‬بتان‭ ‬روم‭ ‬و چین جستیم‭ ‬نیست

                      ‬آن‭ ‬چنان‭ ‬صورت‭ ‬که‭ ‬شرحش‭ ‬می‌کنم

غزلیات‭ ‬شمس

برخی‭ ‬شهرهای‭ ‬چین‭ ‬عبارتند‭ ‬از‭: ‬

خمدان‭:‬‭ ‬‮«‬شهر‭ ‬بزرگی‭ ‬است‭ ‬محل‭ ‬اقامت‭ ‬فغفور‭ ‬چین‭. ‬درخت‭ ‬بسیار‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬کنار‭ ‬دریا‭ ‬بنا‭ ‬نهاده‭ ‬شده‭. ‬مردمانش‭ ‬صورت‭ ‬گرد‭ ‬دارند‭ ‬و‭ ‬بینی‭ ‬پهن‭. ‬لباس شان‭ ‬از‭ ‬دیباست‭ ‬و‭ ‬حریر‭ ‬با‭ ‬آستین‭ ‬بزرگ‭ ‬و‭ ‬دامن‭ ‬بلند‭.‬‮»‬

خُتَن‭:‬‭ ‬‮«‬میان‭ ‬دو‭ ‬رود‭ ‬است‭. ‬مردمان‭ ‬وحشی‭ ‬و‭ ‬مردمخوار‭ ‬آنجا‭ ‬زندگی‭ ‬می کنند‭. ‬بیشترین‭ ‬دارایی‭ ‬آنان‭ ‬ابریشم‭ ‬خام‭ ‬است‭. ‬پادشاه‭ ‬آن‭ ‬هیکل‭ ‬درشتی‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬خادمانی‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬نمایندگی‭ ‬از‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬همه‭ ‬کارها‭ ‬حاضرند‭. ‬در‭ ‬این‭ ‬شهر‭ ‬هفتاد‭ ‬هزار‭ ‬مرد‭ ‬جنگی‭ ‬زندگی‭ ‬می کنند‭. ‬سنگ‭ ‬یشم‭ ‬از‭ ‬رودهای‭ ‬ختن‭ ‬یافت‭ ‬می شود‭.‬‮»‬

ختن‭ ‬امروزه‭ ‬مرکز ولایت‭ ‬ختن‮ ‬در سین‭ ‬کیانگ‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬‮«‬مشک‮»‬‭ ‬معروف‭ ‬است‭. (‬مشک‭ ‬مادّه‭ ‬خوشبویی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬نوعی‭ ‬آهوی‭ ‬نر‭ ‬می گیرند‭ ‬که‭ ‬عمدتاً‭ ‬در‭ ‬ختن‭ ‬زندگی‭ ‬می کند‭.) ‬به‭ ‬قول‭ ‬حافظ‭: ‬

یا‭ ‬رب‭ ‬آن‭ ‬آهوی‭ ‬مشکین‭ ‬به‭ ‬ختن‭ ‬بازرسان

                    وان‭ ‬سهی‭ ‬سرو‭ ‬خرامان‭ ‬به‭ ‬چمن‭ ‬بازرسان

و‭ ‬یا‭ ‬صائب‭ ‬تبریزی‭ ‬می‭ ‬گوید‭: ‬

زلف‭ ‬تو‭ ‬نفس‭ ‬در‭ ‬جگر‭ ‬باد‭ ‬کند‭ ‬مشک

                    ‬آهوی‭ ‬تو‭ ‬خون‭ ‬در‭ ‬دل‭ ‬صیاد‭ ‬کند‭ ‬مشک

در‭ ‬هیچ‭ ‬سری‭ ‬نیست‭ ‬که‭ ‬سودای‭ ‬ختن‭ ‬نیست تا‭ ‬نغز‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬بوی‭ ‬خود‭ ‬آباد‭ ‬کند‭ ‬مشک

سَرَندیب‭:‬‭ ‬‮«‬در‭ ‬جنوب‭ ‬چین‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬مرز‭ ‬هند‭ ‬و‭ ‬چین،‭ ‬در‭ ‬کنار‭ ‬دریا‭. ‬در‭ ‬آن‭ ‬رودخانه های‭ ‬بسیار‭ ‬جاری‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬آنها‭ ‬الماس‭ ‬و‭ ‬یاقوت های‭ ‬گوناگون‭ ‬پیدا‭ ‬می شود‭. ‬پادشاه‭ ‬آن‭ ‬خودمختار‭ ‬است‭.‬‮»‬‭ ‬بر‭ ‬طبق‭ ‬باور‭ ‬مسلمانان‭ ‬سرندیب‭ ‬همان‭ ‬کوهی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬آدم‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬رانده‭ ‬شدن‭ ‬از‭ ‬بهشت‭ ‬به‭ ‬آنجا‭ ‬هبوط‭ ‬کرده‭ ‬است‭. ‬حوّا‭ ‬در‭ ‬جدّه‭ ‬عربستان‭ ‬فرود‭ ‬آمده‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬تفاسیر‭ ‬قرآن‭ ‬سرندیب‭ ‬از‭ ‬نواحی‭ ‬کشور‭ ‬هند‭ ‬است‭.‬

هند‭: ‬‮«‬شرق‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬چین‭ ‬و‭ ‬تبت‭ ‬و‭ ‬جنوب‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬دریای‭ ‬اعظم‭ (‬اقیانوس‭ ‬هند‭) ‬می پیوندد‭. ‬این‭ ‬سرزمین‭ ‬پادشاهان‭ ‬بسیار‭ ‬و‭ ‬دریاها‭ ‬و‭ ‬کوه ها‭ ‬و‭ ‬بیابان های‭ ‬فراوان‭ ‬دارد‭. ‬ادویه‭ ‬و‭ ‬عطرهایی‭ ‬چون‭ ‬مشک‭ ‬و‭ ‬عود‭ ‬و‭ ‬عنبر‭ ‬و‭ ‬کافور‭ ‬و‭ ‬گوهرهایی‭ ‬مانند‭ ‬مروارید‭ ‬و‭ ‬یاقوت‭ ‬و‭ ‬مرجان‭ ‬و‭ ‬دُرّ‭ ‬از‭ ‬هند‭ ‬می آید‭. ‬بیابان های‭ ‬آن‭ ‬جانوران‭ ‬زیادی‭ ‬دارد‭ ‬از‭ ‬قبیل‭: ‬فیل‭ ‬و‭ ‬گرگ‭ ‬و‭ ‬طاووس‭ ‬و‭ ‬طوطی‭. ‬هند‭ ‬بزرگترین‭ ‬و‭ ‬آبادان ترین‭ ‬ناحیه‭ ‬نیمکره‭ ‬شمالی‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬سراسر‭ ‬هندوستان‭ ‬شراب‭ ‬حرام‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬زنا‭ ‬مباح‭ ‬و‭ ‬همه‭ ‬مردم‭ ‬بت‭ ‬پرستند‭.‬‮»‬

قندهار‭: ‬‮«‬شهر‭ ‬بزرگی‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬بت های‭ ‬زرین‭ ‬و‭ ‬سیمین‭ ‬بسیار‭ ‬است‭. ‬زاهدان‭ ‬و‭ ‬برهمنان‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬زندگی‭ ‬می کنند‭.‬‮»‬‭ ‬امروزه‭ ‬قندهار‭ ‬مرکز‭ ‬استان‭ ‬قندهار‭ ‬در‭ ‬جنوب افغانستان‭ ‬و‭ ‬سومین‭ ‬شهر‭ ‬پرجمعیت‭ ‬این‭ ‬کشور‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬اشعار‭ ‬فارسی‭ ‬از‭ ‬بتان‭ ‬قندهار‭ ‬بسیار‭ ‬سخن‭ ‬رفته‭ ‬است‭:‬

چون‭ ‬سه‭ ‬قدح‭ ‬کرد‭ ‬نوش‭ ‬درج‭ ‬گهر‭ ‬برگشاد

                              ‬قند‭ ‬فشان‭ ‬شد‭ ‬ز‭ ‬لب‭ ‬آن‭ ‬صنم قندهار

خاقانی

نه‭ ‬چون‭ ‬قد‭ ‬تو‭ ‬سروی‭ ‬به‭ ‬بوستان ‭   

                              ‬نه‭ ‬چون‭ ‬روی‭ ‬تو‭ ‬نقشی‭ ‬به قندهار

سعد‭ ‬سلمان

در‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬قندهار‭ ‬نشانه‭ ‬بُعد‭ ‬مسافت‭ ‬نیز‭ ‬هست‭:‬

هر‭ ‬زمان‭ ‬حملش‭ ‬فرستد‭ ‬پادشاه‭ ‬قیروان

                                ‬هر‭ ‬نفس‭ ‬باجش‭ ‬فرستد،‭ ‬شهریار‮ ‬قندهار

منوچهری

هرجا‭ ‬که‭ ‬هنرمند‭ ‬رفت‭ ‬گو‭ ‬رو

                            ‬گر‭ ‬کابل‭ ‬و‭ ‬گر‭ ‬چین‭ ‬و‭ ‬قندهار‭ ‬است

پروین‭ ‬اعتصامی

قِنّوج‭: ‬‮«‬شهر‭ ‬بزرگی‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬محل‭ ‬اقامت‭ ‬راجه‭ (‬رای،‭ ‬حکمروا‭). ‬این‭ ‬راجه‭ ‬هیچ‭ ‬کس‭ ‬را‭ ‬مهم تر‭ ‬از‭ ‬خودش‭ ‬نمی داند‭. ‬می گویند‭ ‬صد‭ ‬و‭ ‬پنجاه‭ ‬هزار‭ ‬سرباز‭ ‬سواره‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬هشتصد‭ ‬فیل‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬روز‭ ‬جنگ‭ ‬به‭ ‬میدان‭ ‬می آیند‭.‬‮»‬

همایون‭ ‬کرد‭ ‬ز‭ ‬اسلام‭ ‬این‭ ‬کهن‭ ‬بوم

                              ‬ز‭ ‬شمشیری‭ ‬که‭ ‬زد‭ ‬بر‭ ‬رای‮ ‬قنوج

مسعود‭ ‬سعد‭ ‬سلمان

مولتان‭: ‬‮«‬شهر‭ ‬بزرگی‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬بت‭ ‬بزرگی‭ ‬دارد‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬همه‭ ‬جای‭ ‬هندوستان‭ ‬به‭ ‬زیارت‭ ‬آن‭ ‬می آیند‭ ‬و‭ ‬نام‭ ‬بت‭ ‬‮«‬مولتان‮»‬‭ ‬است‭.‬‮»‬

دینور‭: ‬‮«‬شهری‭ ‬است‭ ‬بر‭ ‬ساحل‭ ‬رود‭ ‬که‭ ‬بت خانه های‭ ‬متعددی‭ ‬دارد‭. ‬بازرگانان‭ ‬از‭ ‬خراسان‭ ‬به‭ ‬آنجا‭ ‬می روند‭ ‬و‭ ‬برخی‭ ‬بازرگانان‭ ‬مسلمان‭ ‬هم‭ ‬مقیم‭ ‬این‭ ‬شهر‭ ‬هستند‭.‬‮»‬

تبت‭: ‬‮«‬از‭ ‬مشرق‭ ‬به‭ ‬چین‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬جنوب‭ ‬به‭ ‬هندوستان‭ ‬از‭ ‬مغرب‭ ‬به‭ ‬ماوراءالنهر‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬شمال‭ ‬به‭ ‬خَلُّخ‭ ‬می رسد‭. ‬ناحیه ای‭ ‬آباد‭ ‬است‭ ‬با‭ ‬جمعیت‭ ‬زیاد‭ ‬و‭ ‬همه‭ ‬بت پرست‭. ‬بعضی‭ ‬قسمت های‭ ‬آن‭ ‬گرمسیر‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬برخی‭ ‬سردسیر‭. ‬کالاهای‭ ‬هندوستان‭ ‬از‭ ‬تبت‭ ‬به‭ ‬شهرهای‭ ‬مسلمانان‭ ‬می آید‭. ‬معدن های‭ ‬طلا‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬مشک‭ ‬بسیار‭ ‬و‭ ‬روباه‭ ‬سیاه‭ ‬و‭ ‬سنجاب‭ ‬و‭ ‬سمور‭ ‬و‭ ‬قاقم‭ ‬و‭ ‬شاخ‭ ‬حیوانات‭. ‬سرزمینی‭ ‬کم‭ ‬نعمت‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬پادشاه‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬‮«‬تبت‭ ‬خاقان‮»‬‭ ‬خوانند‭. ‬لشکر‭ ‬و‭ ‬سلاح‭ ‬بسیار‭ ‬دارد‭. ‬از‭ ‬عجایب‭ ‬تبت‭ ‬آن‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬هر‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬آنجا‭ ‬رود،‭ ‬بدون‭ ‬هیچ‭ ‬دلیل‭ ‬مشخصی‭ ‬شادان‭ ‬و‭ ‬خندان‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬بیرون‭ ‬می آید‭. ‬لهاسا‭ ‬از‭ ‬شهرهای‭ ‬کوچک‭ ‬تبت‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬بتخانه های‭ ‬زیاد‭ ‬و‭ ‬یک‭ ‬مسجد‭ ‬برای‭ ‬مسلمانان‭ ‬وجود‭ ‬دارد‭. ‬مسلمانان‭ ‬اندکی‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬زندگی‭ ‬می کنند‭.‬‮»‬

تُغُزغُز‭ (‬به‭ ‬معنای‭ ‬‮«‬نُه‭ ‬قبیله‮»‬‭): ‬‮«‬در‭ ‬غرب‭ ‬چین‭ ‬واقع‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬مهم ترین‭ ‬ناحیه‭ ‬اقامت‭ ‬ترکان‭ ‬است‭. ‬پادشاهان‭ ‬ترکستان‭ ‬بیشتر‭ ‬از‭ ‬همین‭ ‬ناحیه‭ ‬بوده‭ ‬اند‭. ‬مردمان‭ ‬جنگجویی‭ ‬دارد‭ ‬با‭ ‬سلاح های‭ ‬بسیار‭ ‬که‭ ‬کوچ‭ ‬نشینند‭. ‬از‭ ‬این‭ ‬ناحیه‭ ‬مشک‭ ‬بسیار‭ ‬خیزد‭ ‬و‭ ‬روباه‭ ‬سیاه‭ ‬و‭ ‬سرخ‭ ‬و‭ ‬ملمّع‭ ‬و‭ ‬موی‭ ‬سنجاب‭ ‬و‭ ‬سمور‭ ‬و‭ ‬قاقم‭ ‬و‭ ‬گاومیش‭. ‬سرزمینی‭ ‬کم‭ ‬ثروت‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬دارایی های‭ ‬آنان‭ ‬ابزار‭ ‬جنگی‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬گوسفند‭ ‬و‭ ‬گاو‭ ‬و‭ ‬اسب‭. ‬این‭ ‬سرزمین‭ ‬رودهای‭ ‬فراوان‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬مردم‭ ‬این‭ ‬سرزمین‭ ‬توانگرترینِ‭ ‬ترکان‭ ‬هستند‭. ‬تاتارها‭ ‬هم‭ ‬گروهی‭ ‬از‭ ‬تغزغزها‭ ‬هستند‭.‬‮»‬

تاتار‭ ‬هم‭ ‬در‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬مشکش‭ ‬معروف‭ ‬بوده‭ ‬است‭:‬

آهوی‭ ‬طبع‭ ‬بنده‭ ‬چنین‭ ‬مشک‭ ‬می‌دهد

                        ‬کز‭ ‬پارس‭ ‬می‌برند‭ ‬به تاتارش‭ ‬ارمغان

سعدی

حمله‭ ‬مغولان‭ ‬به‭ ‬ایران،‭ ‬توسّعاٌ‭ ‬حمله‭ ‬تاتار‭ ‬به‭ ‬ایران‭ ‬خوانده‭ ‬شده‭:‬

هرکجا‭ ‬رو‭ ‬می‌نماید‭ ‬می‌برد‭ ‬یک‭ ‬شهر‭ ‬دل

                      ‬ترک‮ ‬تاتارست‭ ‬پنداری‭ ‬به‭ ‬یغما‭ ‬می‌رود

قاآنی

آسمان‭ ‬با‭ ‬ما‭ ‬سر‭ ‬پیکار‭ ‬داشت

                      ‬در‭ ‬بغل‭ ‬یک‭ ‬فتنه ی‮ ‬تاتار داشت

اقبال‭ ‬لاهوری

گمان‭ ‬دانسته‭ ‬بود‭ ‬از‭ ‬پیش‭ ‬کایرانی‭ ‬گروه

                      ‬دارد‭ ‬از‭ ‬پی‭ ‬سرنوشت‭ ‬غز‭ ‬و‭ ‬تاتار لعین

ملک‭ ‬الشعرای‭ ‬بهار

شب‭ ‬غارت‭ ‬تتاران‭ ‬همه‭ ‬سو‭ ‬فکنده‭ ‬سایه

                        ‬تو‮ ‬به‭ ‬آذرخشی‭ ‬این سایۀ‭ ‬دیوسار‭ ‬بشكن

شفیعی‭ ‬کدکنی

یغما‭: ‬‮«‬ناحیه ای‭ ‬است‭ ‬با‭ ‬کشت‭ ‬و‭ ‬زرع‭ ‬بسیار‭ ‬اندک‭. ‬در‭ ‬آن‭ ‬صید‭ ‬بسیار‭ ‬صورت‭ ‬می گیرد‭. ‬دارایی‭ ‬مردم‭ ‬اسب‭ ‬و‭ ‬گوسفند‭ ‬است‭. ‬مردمانی‭ ‬جان‭ ‬سخت‭ ‬و‭ ‬قوی‭ ‬و‭ ‬جنگجو‭ ‬دارد‭ ‬با‭ ‬سلاح‭ ‬بسیار‭. ‬پادشاه‭ ‬آن‭ ‬از‭ ‬فرزندان‭ ‬پادشاه‭ ‬تغزغز‭ ‬است‭. ‬یغماییان‭ ‬قبیله های‭ ‬بسیار‭ ‬دارند‭ ‬و‭ ‬عام‭ ‬و‭ ‬خاص‭ ‬از‭ ‬پادشاه‭ ‬خود‭ ‬اطاعت‭ ‬می کنند‭. ‬کاشغر‭ ‬از‭ ‬شهرهای‭ ‬معروف‭ ‬آن‭ ‬است‭.‬‮»‬

مفهوم‭ ‬یغما‭ ‬در‭ ‬ادبیات‭ ‬ما‭ ‬با‭ ‬غارت‭ ‬پیوند‭ ‬خورده‭ ‬است،‭ ‬مانند‭ ‬این‭ ‬ابیات‭ ‬از‭ ‬حافظ‭:‬

فغان‭ ‬کین‭ ‬لولیان‭ ‬شوخ‭ ‬شیرینکار‭ ‬شهرآشوب

                      ‬چنان‭ ‬بردند‭ ‬صبر‭ ‬از‭ ‬دل‭ ‬که‭ ‬ترکان‭ ‬خوان‭ ‬یغما‭ ‬را

علم‭ ‬و‭ ‬فضلی‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬چل‭ ‬سال‭ ‬دلم‭ ‬جمع‭ ‬آورد

                            ‬ترسم‭ ‬آن‭ ‬نرگس‭ ‬مستانه‭ ‬به‮ ‬یغما ببرد

یا‭ ‬

گفتمت‭ ‬که‭ ‬به‮ ‬یغما رود‭ ‬دلت‭ ‬سعدی

                        ‬چو‭ ‬دل‭ ‬به‭ ‬عشق‭ ‬دهی‭ ‬دلبران‮ ‬یغما را

سعدی

نکته‭ ‬قابل‭ ‬توجه‭ ‬این‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬شاعران‭ ‬تا‭ ‬چند‭ ‬قرن‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬اسلام‭ ‬یغما‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬معنای‭ ‬مکان‭ ‬به‭ ‬کار‭ ‬می برده اند‭ ‬و‭ ‬برای‭ ‬بیان‭ ‬منظور‭ ‬خود‭ ‬با‭ ‬آن‭ ‬ترکیبات‭ ‬مختلف‭ ‬می ساخته اند‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬قرون‭ ‬متأخر‭ ‬یغما‭ ‬در‭ ‬معنی‭ ‬مطلق‭ ‬‮«‬غارت‮»‬‭ ‬به‭ ‬کار‭ ‬رفته‭ ‬است‭:‬

با‭ ‬غمزۀ‭ ‬غارتگر‭ ‬ترکانه‭ ‬درآ‭ ‬از‭ ‬در ‭ 

                        ‬هم‭ ‬خانه‭ ‬به‮ ‬یغما بر،‭ ‬هم‭ ‬شهر‭ ‬مُسخّر‭ ‬کن

فروغی‭ ‬بسطامی

خَلُّخ‭:‬‭ ‬‮«‬در‭ ‬غرب‭ ‬تبت‭ ‬واقع‭ ‬است‭. ‬هوای‭ ‬معتدل‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬آب های‭ ‬روان‭ ‬و‭ ‬مردمانی‭ ‬صمیمی‭ ‬و‭ ‬خوشخو‭ ‬و‭ ‬گرم‭. ‬شغل‭ ‬مردم‭ ‬آن‭ ‬صیادی‭ ‬و‭ ‬کشاورزی‭ ‬و‭ ‬چوپانی‭ ‬و‭ ‬دارایی‭ ‬آنان‭ ‬گوسفند‭ ‬است‭. ‬مردمانی‭ ‬جنگآورند‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬اسب‭ ‬سواری‭ ‬ماهر‭ ‬و‭ ‬همیشه‭ ‬برنده‭.‬‮»‬

تا‭ ‬فروغی‭ ‬رخ‭ ‬آن‭ ‬ترک‭ ‬ختایی‭ ‬دیدم ‭      

                                ‬فارغ‭ ‬از‭ ‬خلخ‭ ‬و‭ ‬آسوده‭ ‬ز‭ ‬کشمیر‭ ‬شدم

فروغی‭ ‬بسطامی

چِگِل‭: ‬‮«‬در‭ ‬اصل‭ ‬متعلق‭ ‬به‭ ‬خلخ‭ ‬است‭ ‬اما‭ ‬بسیار‭ ‬پرجمعیت‭ ‬است‭. ‬مردم‭ ‬ثروتمندی‭ ‬دارد‭ ‬و‭ ‬دارایی‭ ‬های‭ ‬ایشان‭ ‬گاو‭ ‬و‭ ‬گوسفند‭ ‬و‭ ‬اسب‭ ‬است‭. ‬بعضی‭ ‬از‭ ‬آنان‭ ‬آفتاب‭ ‬و‭ ‬ستارگان‭ ‬را‭ ‬می‭ ‬پرستند‭. ‬مردمانی‭ ‬خوش‭ ‬ذات‭ ‬و‭ ‬گرم‭ ‬و‭ ‬مهربان‭ ‬هستند‭.‬‮»‬

ظاهراً‭ ‬مردم‭ ‬آن‭ ‬شهر‭ ‬به‭ ‬زییایی‭ ‬معروف‭ ‬بوده‭ ‬اند‭ ‬و‭ ‬بدین‭ ‬مناسبت‭ ‬شاعران‭ ‬در‭ ‬اشعار‭ ‬خود‭ ‬خوبرویان‭ ‬را‭ ‬بدین‭ ‬شهر‭ ‬نسبت‭ ‬داده‭ ‬یا‭ ‬به‭ ‬مردم‭ ‬این‭ ‬شهر‭ ‬تشبیه‭ ‬کرده‭ ‬اند‭:‬

در‭ ‬چار‭ ‬سوی‭ ‬دل‭ ‬نشین‭ ‬کز‭ ‬هشت‭ ‬بستان‭ ‬خوش‭ ‬تری

              ‬نقش‭ ‬تو،‭ ‬ای‭ ‬شمع چگل،‭ ‬بیرون‭ ‬دهم‭ ‬زین‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬گل

امیر‭ ‬خسرو‭ ‬دهلوی

سجده‭ ‬کرده‭ ‬پیش‭ ‬جمالت‭ ‬بت چگل مطلوب‭ ‬خلق‭ ‬عالم‭ ‬و‭ ‬محبوب‭ ‬اهل‭ ‬دل

سیف‭ ‬فرغانی

غوز‭: ‬‮«‬ناحیه‭ ‬ای‭ ‬در‭ ‬غرب‭ ‬ماوراءالنهر‭ ‬و‭ ‬شمال‭ ‬دریای‭ ‬خزر‭. ‬مردمی‭ ‬گستاخ‭ ‬و‭ ‬بددل‭ ‬و‭ ‬حسودند‭. ‬دامدار‭ ‬و‭ ‬کوچ‭ ‬نشین‭. ‬عده‭ ‬زیادی‭ ‬به‭ ‬بازرگانانی‭ ‬هم‭ ‬مشغولند‭. ‬به‭ ‬پزشکان‭ ‬احترام‭ ‬می‭ ‬گذارند‭ ‬و‭ ‬جادوگران‭ ‬در‭ ‬بین‭ ‬آنها‭ ‬قدرت‭ ‬زیادی‭ ‬دارند‭. ‬هیچ‭ ‬شهری‭ ‬ندارند‭ ‬و‭ ‬کوچ‭ ‬نشینند‭. ‬هر‭ ‬از‭ ‬چندی‭ ‬به‭ ‬سرزمین‭ ‬های‭ ‬مسلمانان‭ ‬حمله‭ ‬می‭ ‬کنند‭ ‬و‭ ‬غارت‭ ‬می‭ ‬کنند‭ ‬و‭ ‬بازمی‭ ‬گردند‭. ‬هر‭ ‬قبیله‭ ‬ای‭ ‬برای‭ ‬خود‭ ‬رئیسی‭ ‬دارد‭ ‬از‭ ‬بس‭ ‬که‭ ‬با‭ ‬هم‭ ‬ناسازگارند‭.‬‮»‬‭ ‬

غزان‭ (‬غوزان‭) ‬در‭ ‬قرن‭ ‬ششم‭ ‬هجری‭ ‬به‭ ‬خراسان‭ ‬حمله‭ ‬کردند‭ ‬و‭ ‬بسیاری‭ ‬از‭ ‬بزرگان‭ ‬ایران‭ ‬را‭ ‬کشتند‭. ‬حمله‭ ‬آنان‭ ‬به‭ ‬ایران‭ ‬در‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬بازتاب‭ ‬گسترده‭ ‬ای‭ ‬داشته‭ ‬است‭. ‬برای‭ ‬مثال‭ ‬بر‭ ‬طبق‭ ‬این‭ ‬بیت‭ ‬از‭ ‬خاقانی،‭ ‬غزان‭ ‬آن‭ ‬قدر‭ ‬خاک‭ ‬در‭ ‬دهان‭ ‬‮«‬محی‭ ‬الدین‮»‬‭ ‬ریخته‭ ‬اند‭ ‬که‭ ‬مرده‭ ‬است‭:‬

محیی‭ ‬الدین‭ ‬کو‭ ‬دهان‭ ‬دین‭ ‬بدر‭ ‬آکنده‭ ‬بود کافران‭ ‬غز‭ ‬دهانش‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬خاک‭ ‬آکنده‭ ‬اند

خاقانی

بهار‭ ‬هم‭ ‬به‭ ‬همین‭ ‬نکته‭ ‬اشاره‭ ‬می‭ ‬کند‭:‬

آنچه‭ ‬از‭ ‬خیل‮ ‬غزان در‭ ‬دورۀ‭ ‬سنجر‭ ‬گذشت در‭ ‬دهان‭ ‬اهل‭ ‬دانش‭ ‬فرقۀ‭ ‬غز‭ ‬خاک‭ ‬ریخت

ماوراءالنهر‭: ‬‮«‬ناحیه‭ ‬ای‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬شرق‭ ‬به‭ ‬تبت‭ ‬از‭ ‬غرب‭ ‬به‭ ‬غوز‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬جنوب‭ ‬به‭ ‬خراسان‭ ‬می‭ ‬رسد‭. ‬سرزمینی‭ ‬وسیع‭ ‬و‭ ‬آباد‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬داد‭ ‬و‭ ‬عدل‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬مردم‭ ‬آن‭ ‬جنگآور‭ ‬و‭ ‬تیرانداز‭ ‬و‭ ‬پاکدین‭ ‬هستند‭. ‬بسیاری‭ ‬از‭ ‬ایشان‭ ‬به‭ ‬بازرگانی‭ ‬مشغولند‭. ‬معدن‭ ‬های‭ ‬طلا‭ ‬و‭ ‬نقره‭ ‬و‭ ‬داروهای‭ ‬گیاهی‭ ‬مانند‭ ‬زاج‭ ‬و‭ ‬زرنیخ‭ ‬و‭ ‬گوگرد‭ ‬و‭ ‬نوشادر‭ ‬دارد‭. ‬شهرهای‭ ‬آن‭ ‬عبارتند‭ ‬از‭: ‬

بخارا‭: ‬شهری‭ ‬بزرگست‭ ‬و‭ ‬آبادان‭ ‬در‭ ‬ماوراءالنهر،‭ ‬پایتخت‭ ‬پادشاه‭ ‬مشرق‭ ‬است‭. ‬جایی‭ ‬نمناک‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬بسیار‭ ‬میوه‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬آب‭ ‬های‭ ‬روان‭ ‬و‭ ‬مردمان‭ ‬آن‭ ‬تیراندازند‭ ‬و‭ ‬جنگاور‭.‬‮»‬

بخارا‭ ‬پنجمین‭ ‬شهر‭ ‬بزرگ ازبکستان‮ ‬و‭ ‬مرکز ولایت‭ ‬بخارا‮ ‬است‭. ‬بخارا‭ ‬پایتخت‭ ‬حکومت‭ ‬سامانیان‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬مهم‭ ‬ترین‭ ‬شهرهای‭ ‬خراسان‭ ‬بزرگ‭ ‬بوده‭ ‬است،‭ ‬بزرگ‭ ‬و‭ ‬آباد‭ ‬و‭ ‬ثروتمند‭ ‬و‭ ‬پر‭ ‬از‭ ‬مدارس‭ ‬دینی‭. ‬در‭ ‬اشعار‭ ‬فارسی‭ ‬به‭ ‬جنبه‭ ‬های‭ ‬مختلف‭ ‬اهمیت‭ ‬بخارا‭ ‬پرداخته‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬مثلا‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬بیت‭ ‬ناصر‭ ‬خسرو‭ ‬به‭ ‬مرکزیت‭ ‬علوم‭ ‬دینی‭ ‬آن‭ ‬اشاره‭ ‬شده‭:‬

اینجاست‭ ‬به‭ ‬یمگان‭ ‬تو‭ ‬را‭ ‬دبستان در‭ ‬بلخ‭ ‬مجویش‭ ‬نه‭ ‬در بخارا

و‭ ‬کسایی‭ ‬مروزی‭ ‬از‭ ‬شکوه‭ ‬و‭ ‬عظمت‭ ‬آن‭ ‬می‭ ‬گوید‭:‬

گر‭ ‬تخت‭ ‬خسروانی‭ ‬ور‭ ‬نقش‭ ‬چینیانی ور‭ ‬جوی‭ ‬مولیانی‭ ‬پیرایۀ‭ ‬بخارا

هم‭ ‬نگذرم‭ ‬سوی‭ ‬تو‭ ‬هم‭ ‬ننگرم‭ ‬سوی‭ ‬تو دل‭ ‬ناورم‭ ‬سوی‭ ‬تو‭ ‬اینک‭ ‬چک‭ ‬تبرّا

و‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬بیت‭ ‬از‭ ‬امیرخسرو‭ ‬فتح‭ ‬بخارا‭ ‬کاری‭ ‬عظیم‭ ‬است‭:‬

به‭ ‬صیت‭ ‬حسن‭ ‬گرفت‭ ‬آن‭ ‬بت‭ ‬سمرقندی چو‭ ‬کشور‭ ‬دل‭ ‬ما‭ ‬خطه بخارا را

سغد‭: ‬‮«‬شهری‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬مشرق‭ ‬جایی‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬آبادتر‭ ‬نیست،‭ ‬با‭ ‬آب‭ ‬های‭ ‬روان‭ ‬و‭ ‬درختان‭ ‬بسیار‭ ‬و‭ ‬هوای‭ ‬خوب‭ ‬و‭ ‬مردمانی‭ ‬مهمان‭ ‬نواز‭ ‬و‭ ‬گرم‭ ‬و‭ ‬دیندار‭.‬‮»‬

سُغد‭ ‬پس‭ ‬از ایران‌ویج‮ ‬دومین‭ ‬سرزمین‭ ‬باشکوهی‭ ‬بوده‭ ‬که‭ ‬توسط‮ ‬اهورامزدا‮ ‬خلق‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬این‭ ‬منطقه‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬کوروش‮ ‬به‮ ‬شاهنشاهی‭ ‬هخامنشی‮ ‬ضمیمه‭ ‬شده‭ ‬بود‭.‬

سمرقند‭: ‬‮«‬شهری‭ ‬بزرگ‭ ‬و‭ ‬بازرگانان‭ ‬از‭ ‬همه‭ ‬دنیا‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬شهر‭ ‬می‭ ‬آیند‭ ‬و‭ ‬مقرّ‭ ‬مانویان‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬آن‭ ‬نوعی‭ ‬کاغذ‭ ‬ساخته‭ ‬می‭ ‬شود‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬تمام‭ ‬دنیا‭ ‬می‭ ‬برند‭.‬‮»‬‭ ‬

سمرقند‭ ‬نیز‭ ‬مانند‭ ‬بخارا‭ ‬یادآور‭ ‬شکوه‭ ‬و‭ ‬عظمت‭ ‬پادشاهی‭ ‬سامانی‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬همواره‭ ‬از‭ ‬رونق‭ ‬و‭ ‬عظمت‭ ‬آن‭ ‬یاد‭ ‬می‭ ‬شود‭. ‬به‭ ‬همین‭ ‬خاطر‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬حافظ‭ ‬حاضر‭ ‬است‭ ‬هر‭ ‬دو‭ ‬شهر‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬خال‭ ‬هندویی‭ ‬ببخشد‭.‬

به‭ ‬یک‭ ‬هفته‭ ‬بر‭ ‬آید‭ ‬مر‭ ‬ترا‭ ‬از‭ ‬کوه‭ ‬زر‭ ‬رویان بخارا‭ ‬و سمرقندست‭ ‬روی‭ ‬و‭ ‬چشم‭ ‬آن‭ ‬کشور

فرخی‭ ‬سیستانی

به‭ ‬یمن‭ ‬سایه‭ ‬چتر‭ ‬فلکسای‭ ‬خداوندی خراسان‭ ‬غیرت‭ ‬چین‭ ‬شد‭ ‬ز‭ ‬ترکان‭ ‬سمرقندی

جامی

در‭ ‬سمرقند‭ ‬مانده‭ ‬ای‭ ‬تا‭ ‬چند خوش‭ ‬روان‭ ‬شو‭ ‬چو‭ ‬عارفان‭ ‬تا‭ ‬چند

شاه‭ ‬نعمتالله‭ ‬ولی

رودکی،‭ ‬پدر‭ ‬شعر‭ ‬فارسی،‭ ‬هم‭ ‬اهل‭ ‬سمرقند‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬حافظ‭ ‬در‭ ‬موردش‭ ‬سروده‭: ‬

خیز‭ ‬تا‭ ‬خاطر‭ ‬بدان‭ ‬ترک‭ ‬سمرقندی‭ ‬دهیم کز‭ ‬نسیمش‭ ‬بوی‭ ‬جوی‭ ‬مولیان‭ ‬آید‭ ‬همی

کیفیت‭ ‬کاغذ‭ ‬سمرقندی‭ ‬سبب‭ ‬رونق‭ ‬تجارت‭ ‬آن‭ ‬شد،‭ ‬به‌طوری‌که‭ ‬سمرقند‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬مرکز‭ ‬تجارت‭ ‬آن‭ ‬تبدیل‭ ‬کرد‭. ‬حتی‭ ‬مرغوبیت‭ ‬این‭ ‬کاغذ‭ ‬منجر‭ ‬به‭ ‬گرانی‭ ‬و‭ ‬اشتهار‭ ‬آن‭ ‬گردید،‭ ‬به‌طوری‌که‭ ‬از‭ ‬انواع‭ ‬مختلف‭ ‬آن‭ ‬در‭ ‬همه‭ ‬جا،‭ ‬با‭ ‬رغبت‭ ‬و‭ ‬تحسین‭ ‬استقبال‭ ‬می‌شد‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬اندازه‌های‭ ‬مختلف‭ ‬کاربرد‭ ‬پیدا‭ ‬کرد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬تمام‭ ‬بلاد‭ ‬اسلامی‭ ‬صادر‭ ‬می‌شد‭.‬

خجند‭: ‬‮«‬شهری‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬کشت‭ ‬و‭ ‬زرع‭ ‬بسیار‭ ‬می‭ ‬شود‭. ‬انار‭ ‬آن‭ ‬معروف‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬مردمی‭ ‬جوانمرد‭ ‬دارد‭.‬‮»‬

فرغانه‭: ‬‮«‬ناحیتی‭ ‬است‭ ‬آبادان‭. ‬در‭ ‬آن‭ ‬کوه‭ ‬ها‭ ‬و‭ ‬رودهای‭ ‬زیادی‭ ‬است‭. ‬دَرِ‭ ‬ترکستان‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬بردۀ‭ ‬ترک‭ ‬فراوان‭ ‬است‭. ‬در‭ ‬کوه‭ ‬های‭ ‬آن‭ ‬معدن‭ ‬طلا‭ ‬و‭ ‬نقره‭ ‬و‭ ‬مس‭ ‬و‭ ‬سرب‭ ‬و‭ ‬نوشادر‭ ‬و‭ ‬جیوه‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬گیاه‭ ‬هایی‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬داروهای‭ ‬عجیب‭ ‬به‭ ‬کار‭ ‬می‭ ‬رود‭. ‬پادشاهان‭ ‬فرغانه‭ ‬را‭ ‬‮«‬دهقان‮»‬‭ ‬می‭ ‬خوانند‭.‬‮»‬‭ ‬

فرغانه‭ ‬در‭ ‬ادبیات‭ ‬ما‭ ‬مثالی‭ ‬از‭ ‬دورترین‭ ‬نقطه‭ ‬زمین‭ ‬بوده‭ ‬است‭:‬

مأوایی‭ ‬نه‭ ‬در‭ ‬کوه‭ ‬و‭ ‬نه‭ ‬در‭ ‬صحرا مرا‭ ‬چه‭ ‬مکّه‭ ‬چه‭ ‬بطحا‭ ‬چه‭ ‬ترکستان‭ ‬چه‮ ‬فرغانه

حکیم‭ ‬نزاری

گفتم‭ ‬ز‭ ‬کجایی‭ ‬تو‭ ‬تسخر‭ ‬زد‭ ‬و‭ ‬گفت‭ ‬ای‭ ‬جان نیمیم‭ ‬ز‭ ‬ترکستان‭ ‬نیمیم‭ ‬ز‭ ‬فرغانه

نیمیم‭ ‬ز‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬گل‭ ‬نیمیم‭ ‬ز‭ ‬جان‭ ‬و‭ ‬دل نیمیم‭ ‬لب‭ ‬دریا‭ ‬نیمی‭ ‬همه‭ ‬دردانه

غزلیات‭ ‬شمس

چاچ‭: ‬‮«‬ناحیه‭ ‬ای‭ ‬بزرگ‭ ‬و‭ ‬آبادان‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬مردمی‭ ‬جنگجو‭ ‬و‭ ‬ثروتمند‭. ‬کمان‭ ‬و‭ ‬تیر‭ ‬خدنگ‭ ‬آن‭ ‬معروف‭ ‬است‭.‬‮»‬

فردوسی‭ ‬از‭ ‬کمان‭ ‬چاچی‭ ‬سخن‭ ‬گفته‭ ‬است‭:‬

خم‭ ‬آورد‭ ‬رویین‭ ‬عمود‭ ‬گران شد‭ ‬آهن‭ ‬به‭ ‬کردار چاچی‭ ‬کمان

و‭ ‬همچنین‭ ‬خواجوی‭ ‬کرمانی‭:‬

ترک‭ ‬من‭ ‬گوئی‭ ‬که‭ ‬بازش‭ ‬خاطر‭ ‬نخجیر‭ ‬بود کابرویش‭ ‬چاچی‭ ‬کمان‭ ‬و‭ ‬نوک‭ ‬مژگان‭ ‬تیر‭ ‬بود‭ ‬

۱- در‭ ‬نگارش‭ ‬این‭ ‬مقاله‭ ‬از‭ ‬کتاب‭ ‬‮«‬حدودالعالم‭ ‬من‭ ‬المشرق‭ ‬الی‭ ‬المغرب‭ ‬با‭ ‬مقدمه‭ ‬بارتولد،‭ ‬تعلیقات‭ ‬مینورسکی،‭ ‬ترجمه‭ ‬میرحسین‭ ‬شاه‭ ‬با‭ ‬تصحیح‭ ‬و‭ ‬حواشی‭ ‬مریم‭ ‬میراحمدی،‭ ‬غلامرضا‭ ‬ورهرام،‭ ‬تهران،‭ ‬دانشگاه‭ ‬الزهرا،‭ ‬1372‮»‬‭ ‬و‭ ‬سایت‭ ‬های‭ ‬‮«‬لغتنامه‭ ‬دهخدا‮»‬،‭ ‬‮«‬گنجور‮»‬‭ ‬و‭ ‬‮«‬ویکی‭ ‬پدیا‮»‬‭ ‬استفاده‭ ‬شده‭ ‬است‭.‬


سارا‭ ‬وزیرزاده‭  ‬فارغ‭ ‬التحصیل‭ ‬دکتری‭ ‬زبان‭ ‬و‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬از‭ ‬دانشگاه‭ ‬تهران‭ ‬است‭. ‬او‭ ‬بیش‭ ‬از‭ ‬پانزده‭ ‬سال‭ ‬در‭ ‬تهران‭ ‬به‭ ‬آموزش‭ ‬زبان‭ ‬و‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬به‭ ‬دانش‭ ‬آموزان‭ ‬و‭ ‬دبیران‭ ‬مشغول‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬سال‭ ‬2011‭ ‬استاد‭ ‬زبان‭ ‬و‭ ‬ادبیات‭ ‬فارسی‭ ‬در‭ ‬دانشگاه‭ ‬سمنان‭ ‬می‭ ‬باشد‭.‬

مدیریت سایت