بررسی فیلم اورکا
ساخته سحر مصیّبی
تانیا احمدی
اورکا اولین فیلم داستانیِ سحر مصیبی در مقام کارگردانی است. عنوان فیلم اشاره ای است به نهنگی بسیار عظیم در اقیانوس که اورکا نام دارد و از آن به عنوان نهنگ قاتل نیز نام برده می شود. فیلم بر پایۀ داستان واقعی زندگی شناگر ایرانی الهام اصغری است که برای ثبت رکوردهای خود در ایران با چالش های زیادی روبه رو می شود. در فیلم شاهد مبارزۀ جان فرسای الهام (با بازی ترانه علیدوستی) هستیم که برای کنار زدن موانع ذهنی و مخالفت های موجود موفق به شکستن چندین رکورد در شنا می شود. الهام پس از فراز و نشیب های فراوان, تمرین های سخت و طاقت فرسا و تحمل سال ها رنج و سختی، به یک اورکا تبدیل می شود که روحیه ای جنگنده دارد و کسی حریف او نیست. وزیر ورزش (که خود هم زن است) به بزرگ ترین دشمن الهام تبدیل می شود. از دیدگاه بستۀ او زنان هیچ گاه نباید وارد آب شوند چرا که برجستگی های بدن آن ها بیشتر دیده می شود. او همۀ تلاش خود را می کند تا الهام دیده نشود، سرکوب شود و نامش بر سر زبان ها نیفتد. هرچند تلاش های الهام در کشورش به دلیل قوانین ضد زن نادیده گرفته می شود اما او رکورد جهانی گینس را از آن خود می کند.
تبعیض و سرکوب علیه زنان در همه جای فیلم دیده می شود. فیلم با تصاویر دلخراش از کتک خوردن شدید الهام توسط شوهرش، خودکشی او و سپس سکانس های بیمارستان شروع می شود. چهرۀ خونین و له شدۀ الهام سرگذشت زنان بسیاری است که همین راه را رفته اند. شوهر الهام یک فرد سودجو و آزارگر است که از ابتدای زندگی مشترکشان الهام را کتک می زده. با این که حضور او سایۀ سنگینی بر زندگی الهام انداخته است، اما مصیّبی با درایتی بی نظیر این شخصیت را از روایت حذف می کند. در طول فیلم ما حتی یک بار هم این شخصیت را نمی بینیم. همه از او حرف می زنند، اما این شخصیت حضوری ندارد؛ چهره و صدایی ندارد. هنگامی که الهام به خودش می آید و تصمیم می گیرد برای آینده اش بجنگد شخصیت شوهر به طور کامل از فیلم حذف می شود. پدر و مادر الهام از دیگر شخصیت های مهم فیلم هستند. پدر او که در گذشته ورزشکار بوده، بزرگ ترین حامی الهام می شود و او را در تمامی مسابقات و رکوردزنی ها همراهی می کند. در مقابل، مادر الهام شخصیتی پیچیده و غافلگیر کننده دارد. در جایی از فیلم مادر به پدر اعتراف می کند که از خشونت های همسر الهام مطلع بوده اما برای حفظ زندگی دخترش تصمیم به سکوت گرفته بود. این همان کلیشۀ زن خاموش و قربانی است که حکومت مردسالار در حال تکثیر و ترویج آن است. زمانی که الهام به این موضوع آگاه می شود پیوند خود با مادرش را قطع می کند. او به عنوان یک زن آسیب دیده دیگر نمی تواند به مادری که در مقابل خشونت او سکوت کرده اعتماد کند. سیر تحول شخصیت مادر در فیلم بسیار تأمل برانگیز است؛ احساس ندامت همیشه همراه اوست و همان طور که الهام در جهت خوب شدنِ حالش تلاش می کند، مادر نیز از این خواب غفلت بیدار می شود. در رکورد زنی آخر مادر دیگر همراه و همدل با اوست و زمانی که ماموران حراست دریا سعی در توقیف الهام دارند، این مادر است که محکم و جسور در مقابل آن ها می ایستد.
در سکانسی از فیلم الهام وارد فدراسیون ورزشی می شود. هنگامی که از کنار دیوارها می گذرد، دوربین تصاویر متعددی از ورزشکاران مرد را نشان می دهد که دیوارها را پوشانده اند. نکتۀ قابل فکر این جاست که تصویر هیچ زنی روی دیوارها نیست. سالیان سال است که تصاویر مردان و پسران نیمه برهنه که همواره نمادهای ورزشی این کشور هستند، در همه جای شهرها نصب می شود، اما زنان ورزشکار هیچ تصویری ندارند. همین یک صحنۀ کوتاه به خوبی وضعیت ورزش زنان در ایران را نشان می دهد. در سکانسی دیگر زمانی که الهام به قصد تمرین به دریا می رود، ما می بینیم که قسمت بسیار کوچکی از دریا را از سه طرف حصار کشیده اند و این مکان را به شنای بانوان اختصاص داده اند. چه غم انگیز است که برای هر فعالیتی که برای زنان در نظر گرفته می شود یک حصار و چارچوب در نظر می گیرند. یکی دیگر از سکانس های آغازین فیلم نیز به نقد پوشش زنان ورزشکار می پردازد. در این صحنه وزیر زن در سالنی مشغول انتخاب لباس ورزش برای شناگران زن است. همۀ لباس ها با چادر، پارچه های گزاف و صورت بند هستند و به قدری سنگین به نظر می رسند که ناخودآگاه این سؤال به وجود می آید که یک زن چگونه می تواند با چنین لباسی شنا کند؟ این میل به کنترل زن و در اختیار گرفتن بدن او درونمایه اصلی فیلم است که به درستی واکاوی و نقد می شود.
سحر مصیّبی قدم مهمی پیرامون تابوشکنی زنان و تأثیرات آن بر جامعه برداشته است. اورکا سند مهم و با ارزش و ماندگار از دورانی است که زنان برای رسیدن به حقشان با دست های بسته جنگیده اند و به موفقیت رسیده اند. فیلم قبلی او نیز یک فیلم کاملاً زن محور است. این مستند صفر تا سکو نام دارد که به زندگی و روزگار خواهران ووشوکار منصوریان می پردازد. این مستند یک فیلم بسیار مهم در سینمای زنان است که مورد توجه منتقدین و جشنواره ها قرار گرفت. اورکا متاسفانه هیچ گاه رنگ پرده را به خود ندید. فیلم پس از شرکت در چند جشنوارۀ خارجی توقیف شد. سرنوشت غم انگیزی که برای فیلم رقم خورد، یک واقعیت مهم را افشا می کند: این که آنقدرها تفاوت ندارد زنان در چه عرصه ای فعالیت کنند؛ چه الهام اصغری ورزشکار، چه سحر مصیّبی کارگردان و چه ترانه علیدوستیِ بازیگر همگی پاسوز یک سرنوشت یکسان هستند: زنان نباید دیده شوند و نامشان بر سر زبان ها بیافتد. اما یکایک این زنان به تابوهای تحمیلی تن ندادند و با جسارت و جاه طلبی مرزها و موانع را شکستند و راه را برای بقیه زنان باز کردند.
