معرفی کتاب
نامه های سرگشاده
به قلم واتسلاف هاول
مرسده بصیریان حریری
واتسلاف هاول، نمایشنامه نویس چک، در سال ۱۹۳۶ در چکسلواکی سابق به دنیا آمد. او مهمترین نمایشنامه نویس چک در دهۀ شصت میلادی بود و خیلی زود رو در روی ساختارهای قدرت سیاسی حاکم بر کشورش ایستاد. سال ها بعد، پس از زندانی شدن و ممنوع القلم شدن، با بنیانگذاری جنبش «میعادگاه مدنی» رژیم حاکم را مجبور به تقسیم قدرت کرد و در نهایت به فاصلۀ یک ماه به مقام ریاست جمهوری موقت چکسلواکی انتخاب شد.
نخستین جملات واتسلاف هاول در نخستین سخنرانی عمومی اش برای مردم چکسلواکی که زنده از شبکه های سراسری پخش شد و بعد در تمام اروپا و فراتر از آن انعکاس پیدا کرد بسیار غیرمنتظره بود. او در ابتدای سخنرانی خود به وضعیت سختی که پیش روی خودش و مردم بود اشاره کرد:
«هموطنان عزیز، در طی این سال های گذشته، رئیس جمهورهای قبلی در چنین روزی به شکل های مختلف راجع به یک مضمون واحد برایتان سخن گفته اند: این که کشور چقدر شکوفا شده، این که تولید فولاد به میلیون ها تن رسیده، این که چقدر همه شاد و خوشبختیم، چقدر به حکومت مان اعتماد داریم و چه آینده های درخشانی در برابرمان است. گمان نمی کنم مرا به این منصب خوانده باشید تا من هم به شما دروغ بگویم.»
واتسلاف هاول در دوران سلطۀ حزب کمونیست، شماری از مهمترین نامه ها و مقاله های سیاسی قرن بیستم را نوشت و در تاریک ترین دوران کشور چکسلواکی، روشنفکران و شهروندان چک را به شجاعت، جسور بودن و مبارزۀ مدنی فراخواند. او نور امید در دل دنیای تاریک کمونیسم بود.
در قسمتی از متن پشت جلد کتاب نامه های سرگشاده آمده است:
«بعضی از نوشته های این مجموعه، مثل «دکتر هوساک عزیز»، به دلیل تاثیر سرنوشت سازی که بر نسلی از دگراندیشان و روشنفکران اروپای شرقی داشته اند حالا دیگر جایگاهی تقریباً افسانه ای پیدا کرده اند. اما تمام این نوشته ها در مجموع مظهر شور و حرارت فکری او و اعتقاد راسخ اخلاقی و تسلیم ناپذیری و قلمی روان و بی تکلف در نوشتن متون مهمی در ادبیات است.»
با فروپاشی نظام کمونیستی در ۱۹۹۰ او بار دیگر به ریاست جمهوری جمهوری چک برگزیده شد. هاول در طول دوران ریاست جمهوری با نگاهی سوسیال دموکرات به مسائل اجتماعی و اقتصادی جامعه و کشورش می پرداخت و از آزادی های مدنی و حقوق بشر به شدت دفاع می کرد. او نهایتاً در 18 دسامبر سال ۲۰۱۱ چشم از جهان فرو بست.
کتاب نامه های سرگشاده در بردارندۀ نوشته های هاول طی بیست و پنج سال و تکامل شخصیتی و افکار نویسنده را نشان می دهد. نبوغ واتسلاف هاول در این بود که می توانست اوضاع جامعه را با دید انسان گرایانۀ وسیع تری مشاهده کند.
کتاب نامه های سرگشاده شامل ۲۴ نوشتار است که هرکدام در جایگاه خود مهم و تاثیرگذار هستند. مطالب کتاب عبارتند است از: «جان تازه»، «در باب تفکر طفره جو»، «در باب مضمون یک اپوزیسیون»، «نامه به الکساندر دوپچک»، «دکتر هوساک عزیز»، «گفتن حقیقت همیشه راه عاقلانه ای است»، «محاکمه»، «اصل ۲۰۲»، «اصل ۲۰۳»، «گزارش هایی از حصر خانگی»، «دو نامه از زندان»، «طرف حقیقت را می گیرم»، «سیاست و وجدان»، «شش حاشیه دربارۀ فرهنگ»، «مهیج»، «تشریح یک خاموشی»، «دو نکته دربارۀ منشور ۷۷»، «سرگذشت ها و توتالیتاریسم»، «دیدار با گورباچف»، «مضحکه، اصلاح پذیری و آیندۀ جها»، «در فکر فرانتیشک کا.»، «میدان آزمایش»، «کلامی دربارۀ کلمات» و «سخنرانی سال نو».
نامه های موجود در کتاب از اتفاقی روزمره یا خاطره ای خیلی معمولی آغاز می شوند و به تدریج پیچیده تر شده و حتی به مفاهیم انتزاعی می رسند.
او همچنین دربارۀ خشونت در انقلاب ها گفته بود: «انقلاب ها تمایلی ندارند بدون خون و خونریزی باشند ولی هر کس باید برای تغییرِ بدون خشونت و تغییرِ همراه با مسالمت تلاش کند. خشونت نه برای دولت ها و نه برای حرکت های اعتراضی به هیچ وجه راه درستی نیست.»
جملاتی از متن کتاب:
«به چهرۀ مردم در خیابان ها نگاه کنید: بیشترشان عجله دارند، نگرانی در صورت هایشان موج می زند و به اطرافشان بی توجه اند. حس راحتی و شادمانی و در لحظه زیستن از خیابان ها برچیده شده است. هوا که رو به تاریکی و شب می رود خیابان ها هم سوت و کور می شوند و اگر از قضا چشمتان به گروهی افراد آسوده خاطر و سرخوش بخورد می بینید معمولاً اهل کشور خودمان نیستند. گرمی، گشاده رویی، مهربانی و صمیمیت بی مزد و منت دارد کم کم از برخوردهای روزمرۀ مردم با همدیگر رخت برمی بندد. انگار فقط یک چیز از فکر همه می گذرد: آنچه را دنبالش هستند کجا باید پیدا کنند.
یک جامعۀ واقعاً زنده همیشه پر از اتفاق است. بده بستان فعالیت ها و رویدادهای روز، جنب و جوش های آشکار و پنهان، موقعیت های بی نظیری را پشت سر هم به وجود می آورد و این خودش جنب و جوش بیشتر و تازه تری را به بار می نشاند. دوگانگی اسرارآمیز و حیاتیِ استمرارها و تغییرها، ترتیب ها و تصادف ها، منتظره‌ها و غیرمنتظره ها، اثر خودش را روی بُعد زمان می گذارد و جریان رویدادها شاهد و گواهش می شوند. هر چقدر زندگیِ یک جامعه ساختار یافت تر باشد، بُعد زمانی اش هم ساختار بیشتری پیدا می کند و عناصر یگانه و تکرار نشدنی در این جریان زمانی بیشتر به چشم می آیند.
قطع به یقین اتفاقی نیست که تعداد زندانیان چکسلواکی، به‌نسبت، از زندانیان ایالات متحده بیشتر است چون امکان ندارد تبهکاری و جرم ـ منظورم جرم واقعی است ـ در چکسلواکی تا این حد بیشتر باشد. آنچه در حقیقت در چکسلواکی بیشتر است الزام به یکپارچگی و پیامد آن است:
دفاع از خودمان در مقابل اقدامات خودسرانه نه تنها حق که وظیفۀ ماست. من این وظیفه را فقط در قبال حفظ شرافت و کرامت انسانی خودم نمی بینم بلکه اعتقاد دارم وظیفه ای در قبال شهروندان دیگر هم هست.»
کتاب نامه های سرگشاده به ترجمۀ احسان کیانی خواه و توسط فرهنگ نشر نو در سال ۱۴۰۰ منتشر شده است.
.
